Bilgiyi ��leme Kuram�

Birey belli bir zaman ve yerde ��rendi�i bilgiyi, istedi�i yer ve zamanda  uygulama yetisine sahiptir. �rne�in okulda ��rendi�imiz bilgileri, aradan bir s�re ge�tikten sonra s�navda hat�rlayabilir, ya da y�llar sonra g�nl�k hayat�m�zda kar��la�t���m�z bir sorunu ��zerken kullanabiliriz. Bu durum bireyin ��renilen bilgileri belli bir yerde depolama kapasitesine sahip oldu�unu g�stermektedir. Birey bu �zelli�i sayesinde belli bir durum kar��s�nda �e�itli davran��lar ortaya koyabilir.

          D��ar�dan gelen bir uyar�c�n�n duyu organlar� taraf�ndan al�nmas� ve bellekte bilgi olarak depolanmas� s�reci do�rudan g�zlenemez. Ancak psikologlar bu s�re�le ilgili bir �ok hipotezler ve bunlara dayal� kuramlar geli�tirmi�lerdir. G�n�m�zde bu kuramlardan en �ok kabul g�ren ve �zerinde en �ok ara�t�rma yap�lan� bilgiyi i�leme kuram�d�r. Bu kuram bireyin bilgi toplama, �rg�tleme, depolama ve hat�rlama a�amalar� ile ilgilenir.

           Bilgiyi i�leme kuram�n�n iki temel say�lt�s� vard�r. Bunlar:

1.      ��renme s�recine ��renci aktif olarak kat�lmak zorundad�r. Birey d��ar�da ki uyar�c�n�n duyu organlar�na gelmesini beklemek yerine, onlar� arama e�ilimindedir. Birey etkile�im kurdu�u uyar�c�lara kendisi anlam verir ve yorumlar.

2.      �nbilgiler ve bili�sel beceriler ��renmeyi etkiler. Bireyin �nbilgileri ve bili�sel becerileri duyular�na gelen uyar�mlar� anlamas�na ve yorumlamas�na yard�mc� olur.

Bilgiyi ��leme Kuram� Ve Bilgisayar

          Bilgisayar�n icat edilmesi s�ras�nda insanlar�n d���nme sistemiyle bir benzerlik kurulmaya �al���lmam��t�r. Ancak �zellikle ki�isel bilgisayarlar�n geli�mesiyle birlikte, bili�sel ��renme kuramc�lar�n insanlar�n ��renme s�reciyle, bilgisayar�n i�leyi� sistemi aras�nda benzerlik oldu�unu fark etmi�lerdir.

          Bu benzetmeye g�re, hem bilgisayar hem de insan, bilgiyi �evreden al�rlar, bilgisayarlara bilgi, klavye ya da CD’ler ile aktar�l�rken, insanlar duygu organlar�n� kullan�rlar. Bilgisayara girilen veriler, bilgisayar taraf�ndan de�i�tirilir,kay�t edilir ve saklan�r. Bu i�lem elektronik devreler ve yaz�l�mlarla sa�lan�r. �nsan da yeni bilgiyi de�i�tirir, hali haz�rda olan bilgileri ile de�i�tirir ve saklar. Bunu sinir sistemi ile ger�ekle�tirir.  Son olarak bilgisayar bilgiyi ekranda g�stererek ya da yaz�c� arac�l��� ile d��ar�ya ��kt� olarak verirken, insanlar da el, a��z gibi organlar�n� kullanarak bilgiyi davran��a d�n��t�rerek g�zlenebilir hale getirir.

          �nsanla bilgisayar bezerli�i bununla da s�n�rl� de�ildir.�nsanlar da bilgisayar gibi donan�m ve yaz�l�mlara sahiptir. Bilgisayar�n donan�m�, metal kap, elektrik ve elektronik devrelerken; insan, sinir sistemi, kas ve kemik sisteminden olu�maktad�r. Bilgisayar�n yaz�l�mlar�n� programlar olu�tururken, insanlar�n yaz�l�m�, ge�mi� ya�ant�lar�ndan kazand�klar� bilgilerdir.

          �nsan belle�ini, hem duyular�m�z yoluyla edindi�imiz bilgiyi depolamak hem de gerekti�inde bunlar� "bulup getirmek" i�in �al��an bir sistem olarak d���nebiliriz, insan belle�i konusunda bilgi edinmenin bir yolu, g�rsel ve i�itsel uyar�lar�n hangi i�lemler yoluyla bellekte tutuldu�unu ve daha sonra nas�l an�msand���m incelemektir. Belle�in bilgi i�leme kuram�na g�re bellek, farkl� yap�sal birimlere sahip, ancak birbirine ba�l� par�alardan olu�an ve birbirinden farkl� s�re�leri i�eren bir sistemdir. Belle�in farkl� yap�sal birimlerden olu�mas�, an�lar�n �zelliklerinin ve d�zenleni�lerinin birbirinden farkl� olmas� anlam�na gelir. Kimi zaman, bir telefon numaras�n�, sonradan an�msamak i�in kendi kendimize ne kadar tekrar edersek edelim akl�m�zda tutamay�z. Ba�ka �eylerse �ok daha ak�lda kal�c� olabilir. Sanki, farkl� t�rden an�lar belle�imizin farkl� yerlerinde saklan�yor gibidir. An�lar�m�z�n kal�c�l�klar� da, sanki bu farkl� depolar�n yap�s�n� g�sterir.

          1960'l� y�llar�n sonlar�nda Atkinson ve Shiffrin, belle�in bilgi i�leme kuram�n� ortaya koydular. Buna g�re. belle�in yap�s�, �� farkl� depolamadan olu�uyor. Bunlar, duyusal kay�t, uzun s�reli depolama ve k�sa s�reli depolama olarak adland�r�l�yor. "Depo" olarak adland�r�lan bu b�l�mlerin her biri, farkl� bili�sel "kod" lar� olu�turur. Bu �� deponun kapasiteleri, kay�tlar� tutma s�releri ve i�lem �zellikleri birbirinden farkl�d�r. Farkl� b�lgelerde depolanm�� an�lar�n de�i�tirilmesi ve bir yerden bir yere aktar�lmas� i�in kullan�lan bili�sel i�lemlerse "s�re�"leri olu�turur.
          Bilgi i�leme kuram�na g�re, duyulardan toplanan uyar�lar�n geldi�i ilk yer, depolar�n da ilki olan "duyusal kay�t" b�l�m�d�r. Duyusal kay�t olarak adland�r�lan yerde kay�t yap�labilmesi i�in ki�inin dikkatini gelen uyar�lara y�nlendirmesine gerek yoktur; Bu kendili�inden ger�ekle�ir. Bu y�zden duyusal kay�d�n kapasitesi �ok geni�tir; gelen t�m uyar�lar�n burada k�sa bir s�re i�in tutuldu�u varsay�l�r. Bu ama�la �abucak bir bili�sel "kod" olu�turulur. Duyusal kay�tta g�rsel, i�itsel ve �teki duyulardan gelen uyar�lar farkl� yerlerde tutulur. Duyusal kay�tta g�rsel uyanlar 4-5 saniye, i�itsel uyar�larsa bunun 10 kat� kadar bir s�re tutulurlar. Bu s�re ge�tikten sonra duyusal kay�tta tutulan kay�tlar silinir.
          Bilgi i�leme kuram�na g�re, kay�tlar�n ta��nd��� bir sonraki yer, "k�sa s�reli depolama"d�r.      Buradaki bilgiler, s�zsel ya da s�zel olarak kaydedilir. Gelen uyar�, yani duyusal kay�ttan buraya aktar�lan uyar� g�rsel bir uyar� da olsa kay�t, akustik ya da s�zel olarak yap�l�r. K�sa s�reli depolaman�n kapasitesi s�n�rl�d�r. Elden ge�irilmeyen, ya da buradan "uzun s�reli depolama"ya aktar�lmayan kay�tla silinir. Kay�tlar�n k�sa s�reli depolamadan uzun s�reli depolamaya aktar�lmas�, "yineleme" yoluyla olur. K�sa s�reli depolamadaki kay�tlar, yineleme yoluyla tazelenerek, orada daha uzun s�re tutulabilir. �te yandan yineleme, buradaki kay�tlardan, uzun s�reli depolamada saklanmaya uygun kay�tlar olu�turulmas�n� sa�lar. K�sa s�reli deponun, "i�lek bellek" olarak rol oynad��� da d���n�lm��. i�lek bellek, ��renme, ak�l y�r�tme ve yorumlama gibi bili�sel i�levlerin par�as� olarak, bilginin ge�ici bir s�re i�in al�narak manip�le edildi�i sisteme verilen ad.
          Uzun s�reli depolaman�n kapasitesi de duyusal kay�tta oldu�u gibi s�n�rs�zd�r. Uzun s�reli depolamaya bir kez aktar�ld�ktan sonra, malzemelerin burada kal�c� oldu�u d���n�l�yor. Uzun s�reli depolamadaki kodlar�n d�zeni, �teki depolardakinden farkl�d�r. Buradaki malzemeler "anlamlar�na g�re" kodlan�rlar. Kal�c� bellek olarak da adland�rabilece�imiz uzun s�reli depolama, an�lar�m�z�n sakland��� yerdir. An�lar�m�z, alg�lad���m�z �eylerin kay�tlar� oldu�u i�in, kokular, g�rd���m�z ya da i�itti�imiz �eyler, ipucu yerine ge�erek �o�u zaman an�msad�klar�m�z� etkiler. Uzun s�reli depolamada bulunan kay�tlar�n an�msanmas�nda kar��la��lan g��l�klerse, ba�ka kay�tlar�n bunlar� engellemesi ya da bast�rmas�na ba�l�d�r.

          Belle�in bilgi i�leme kuram�, son otuz y�lda pek �ok de�i�ikli�e u�ram�� olsa da, h�l� belle�in a��klanmas� konusunda �nem ta��yor. 1970'li ve 80'li y�llar boyunca bili�sel psikologlar bellekle ilgili kuramlar�n� geli�tirmeyi s�rd�rd�ler. Duyusal kay�ttaki bilgilerin, gelen uyar�n�n t�r�ne ve ki�inin se�ti�i stratejiye g�re farkl� h�zlarda de�erlendirildi�i anla��ld�. K�sa ve uzun s�reli depolaman�n i�eri�i konusunda da daha ayr�nt�l� bilgiler elde edildi. �nceleri psikologlar, kay�tlar�n i�eri�inin, depolaman�n yap�s�n� etkiledi�ini d���n�yorlard�. Daha sonra, gelen uyar�lar�n bellek sistemindeki herhangi bir noktada �ok farkl� yollarla kodlanabilece�i anla��ld�. Bug�n, k�sa s�reli depolamayla uzun s�reli depolama aras�nda kesin bir ayr�m yap�lm�yor. Belle�in, gelen uyar�lar�n nas�l kaydedildi�i, nas�l depoland��� ve nas�l "bulunup getirildi�i" konular�nda da �ok esnek oldu�u ortaya ��kt�.
          Hepimiz her g�n pek �ok �eyi unuturuz. ��le yeme�inde ne yedi�imizi, telefon numaralar�n�, filanca toplant�da tan��t���m�z birinin ad�n�... Asl�nda bir �eyleri unutuyor olmak her zaman �ok �nemli olmasa da, an�msamaya �al��t���m�z �eyleri unutmu� olmak bizi rahats�z eder. B�yle zamanlarda �o�umuz, belle�imiz �zerinde ne kadar az kontrol sahibi oldu�umuzu fark edip �a��r�r�z. Kimi zaman akl�m�zda tutmaya �al��t���m�z kimi �eyleri unutuveriririz. Kimi zaman da, hi� akl�m�zda yokken, an�msamaya �al��masak da, bir �ey birdenbire akl�m�za geliverir; kokular, sesler, ba��m�zdan ge�mi� bir olay, bir y�z, bir manzara...
          Bir �eyi an�msad���m�z zaman, o �eyi an�msad���m�z�n fark�nda oluruz. Asl�nda bu duygu, her zaman o �eyi an�msaman�n �nemli bir b�l�m� olmayabilir. Otomobil kullanmay� ele alal�m: Otomobil kullan�rken �o�u zaman trafik i�aretlerinin anlamlar�n� ya da yapaca��m�z i�lerin s�ras�n� an�msarken, bunun bilincinde olmay�z. Kimi zaman da biz bilin�li olarak deneyimlerimiz aras�na koymam�� olsak bile kimi bilgiler belle�imizde kaydedilir. Peki, insanlar bilgileri (ya da uyar�lar�) belleklerinde tutmak ve daha sonradan, gerekti�i zaman bunlar� bulup geri getirmek i�in ne yaparlar? Bilgi i�leme kuram�na g�re, insanlar an�lar�n� "�al��t�rmak" i�in, �� t�r bellek i�lemi yapar. Bunlar, kaydetme, depolama, ve bulup getirmedir.�

B�LG�Y� ��LEME KURAMININ ��ELER�

          ��renme ya da bilgiyi ileme s�reci do�rudan g�zlenemedi�inden bu s�reci somutla�t�rmak

ve daha kolay anlamam�z� sa�lamak �zere bir model geli�tirilmi�tir. Model, ��renenin merkezi sinir sistemi ��renmenin merkez� sinir sisteminde var oldu�u  kabul edilen yap�lar� g�stermektedir.

         Bilgiyi i�leme kuram�na g�re ��renmeye etki eden iki temel unsur vard�r. Bunlardan biri bilginin depoland��� belleklerden olu�an bilgi depolar�, di�eri ise bu belleklere bilginin i�lenmesini, bir depodan ba�ka bir depoya aktar�lmas�n� sa�layan, i�sel bili�sel etkinlikleri kapsayan, saklanmas�n� ve hat�rlamas�n� sa�layan bili�sel s�re�lerdir.

          ��renmeyi sa�layan s�re�ler;

1.      �evredeki uyar�c�n�n al�c�lar (duyu organlar�)yoluyla al�nmas�,

2.      Duyusal kay�t yoluyla bilginin kaydedilmesi(duyusal kay�t),

3.      Dikkat ve se�ici alg� s�re�leri harekete ge�irilerek, duyusal kay�ta gelen bilginin se�ilerek k�sa s�reli belle�e ge�irilmesi,

4.      Bilginin bir m�ddet k�sa s�reli bellekte kalabilmesi i�in zihinsel tekrar�n�n yap�lmas�(k�sa s�rteli bellek),

5.      Bilginin uzun s�reli bellekte depolanabilmesi i�in i�leyen bellekte(k�sa s�reli bellek) anlaml� kodlaman�n yap�lmas�,

6.      Kodalanan bilginin uzun s�reli bellekte depolanmas�,

7.      Bilginin uzun s�reli bellekten i�leyen belle�e geri getirilmesi,

8.      Bilginin i�leyen bellekten yani k�sa s�reli bellekten tepki �reticiye g�nderilmesi,

9.      Tepki �reticinin bilgiyi vericilere(kaslara)g�ndermesi,

10.  ��renenin �evresinde performans�n� g�stermesi,

11.  Y�r�t�c� kontrol taraf�ndan t�m bu s�re�lerin kontrol edilmesi, d�zenlenmesi.

          ��renenin �evresinde ki olaylar, bu ��renme s�re�lerini b�y�k �l��de etkiler. �evrede ki uyar�c�lar, �zellikle ���nc� maddede s�z� edilen bilginin se�iminde ve bilginin uzun s�reli bellekten k�sa s�reli belle�e geri geri getirilmesinde b�y�k rol aynar. �evrede ki uygun olan olaylar ve uyar�c�lar bu i�sel s�re�leri zenginle�tirebilece�i gibi uyar�c� yoksunlu�u ya da uyar�c� karga�as� i�sel s�re�leri s�n�rland�rabilir.

          Bireyin d�� d�nyadan duyu organlar� yoluyla ald��� uyar�c�lar yani bilgiler �� farkl� a�amadan ge�erek depolan�rlar. Bilginin depolanmas�n� sa�layan bu bellekler i�levlerine g�re ve bilgiyi saklama kapasitelerine g�re duyusal, k�sa s�reli ve uzun s�reli olmak �zere �� �e�ittir.

Duyusal Bellek

          Bilgiyi edinmenin ilk a�amas� duyusal kay�tt�r. Bu a�amada �evredeki uyar�c�lar, uyar�c�n�n �zelli�ine g�re, be� duyu organ�m�zdan biri taraf�ndan al�narak sinirleri uyar�r. Bu s�rada uyar�c�n�n izi yakla��k 1-3 saniye duyusal belle�e kay�t olur. �rne�in bir kitab�n sayfalar�n� h�zla �evirdi�imiz zaman sayfalarda ki yaz�lar g�z�m�zde izler b�rak�r. Bu s�re� duyusal kay�t olarak adland�r�lmaktad�r. T�m duyu organlar�n�n organik bir bozukluk olmad��� durumlarda duyusal kay�t yapma yetene�i vard�r. Duyu organlar�m�z s�rekli �al��t�klar� i�in duyulara �ok say�da uyar�c� kay�t edilir. Di�er bir anlat�mla duyusal kayd�n kapasitesi �ok geni�tir. Duyular�m�z bir kameran�n kay�t etti�i t�m uyar�c�lar�, hatta dokunma ve tatma duyular� da i�in i�ine girdi�inde daha fazlas�n� kaybeder. Ancak �ekilen filmler ya da foto�raflar uzun s�re incelenebilmesine kar��n, duyusal kayda gelen bilgiler �ok k�sa zamanda silinir. Bu nedenle duyusal kay�t anl�k bellek olarak ta isimlendirilir.

          Duyu organlar�m�za gelen uyar�c�lar, al�nd��� duygu organ�na ba�l� olarak farkl� bi�imlerde depolan�rlar. �rne�in g�rme duyusuyla al�nan uyar�c� foto�raf gibi imaj bi�iminde, i�itme duyusu ile al�nan uyar�c� ise ses �r�nt�leri bi�iminde kay�t olur. Bilginin duyusal kay�tta korunma s�resi duyu organ�na g�re farkl�l�k g�sterir. �rne�in g�rme duyusu ile al�nan bilginin bellekte bellekte kalma s�resi bir saniyeden azd�r. ��itme duyusuyla al�nan bilgiler ise 2-3 saniye kalabilirler. Ayr�ca uyar�c�n�n �iddeti de (g�r�nt�n�n parlakl���, sesin y�ksekli�i vb.) uyar�c�n�n duyusal kay�tta kalma s�resini uzat�r. Ancak hangi duyu olursa olsun s�re olduk�a k�sad�r.

          S�n�f ortam�nda da ��rencilerin duyular�na gelen �ok say�da uyar�c� vard�r. Bunlar ��retmenin ders anlatan sesi, oturdu�umuz yerin sertli�i, aya��m�z�n de�di�i yerin so�uklu�u, yan�m�zdaki arkada�lar ve di�er ��renciler, duvarda ki resimler, pencereden g�rd�klerimiz vb.dir. S�n�fta otururken bu uyar�c�lar�n b�y�k bir k�sm� duyu organlar�m�z taraf�ndan al�narak duyusal belle�e kaydedilir. Ancak �o�unun fark�nda de�ilizdir. Bunlardan sadece bir k�sm� bilin�li hale gelir.

          Duyulara kaydolan bilgilerin bilin�li ve anlaml� bir hale d�n��mesi i�in k�sa s�reli belle�e ge�mesi gerekir. Uyar�c�lardan hangilerinin k�sa s�reli belle�e ge�ece�ini ise tan�ma, dikkat ve alg� s�re�leri belirler.

K�sa S�reli Bellek

          K�sa s�reli bellek, duyusal belle�e gelen bilgilerin davran��a d�n��mesini ya da uzun s�reli belle�e kodlanmas�n� sa�lar. Bu belle�in kapasitesi olduk�a s�n�rl�d�r. Ara�t�rmalar k�sa s�reli belle�in kapasitesinin 5-9 yeni bilgi birikimi (say�, harf, obje, isim vb.) ile s�n�rl� oldu�unu g�stermektedir. Bu belle�in bilgiyi koruma s�resi ise yakla��k 20-30 saniyedir.

          �rne�in telefon rehberinde tuttu�umuz bir numara, telefonda �evirinceye kadar k�sa s�reli bellekte tutulur. Telefon numaras�n� �evirmek i�in,  vakit kaybetti�imizde ya da  araya ba�ka bir uyar�c� (arkada��m�z�n sorusu, telefonda al���k olmad���m�z bir sinyal vb.) girdi�inde, numaray� unuturuz ve yeniden bakmak zorunda kal�r�z. K�sa s�reli bellekte bilgiyi korumak i�in tekrar etmek gerekir. Araya ba�ka bir uyar�c� girmezse tekrar edilen bilgi daha uzun s�reli bellekte korunur.

          K�sa s�reli bellekte bilgiler etkindir. Bilgiler bu bellekte korundu�u k�sa s�re i�inde ya davran��a d�n��t�r�l�r ya da uzun s�reli belle�e kodlan�r. Kodlama ve unutma s�re�leri k�sa s�reli belle�in bo�alarak yeni bilgiler gelmesini sa�lar. B�ylece k�sa s�rekli bellek s�rekli �al���r ve ��renmede s�reklilik sa�lan�r. Bu i�levinden �t�r� k�sa s�reli belle�e �al��an bellek de denir.

          K�sa s�reli belle�in kapasitesi ve bilginin korunma s�resi s�n�rl� olmakla birlikte �ok �nemli i�levleri vard�r. ��renmeyi ve hat�rlamay� do�rudan etkileyen bu i�levlerin ba�l�calar� �unlard�r:

1.      Duyusal kayda gelen yeni bilgi ile uzun s�reli bellekte sakl� bulunan eski bilgileri kari�la�t�r�r ve e�le�tirir.

2.      Uzun s�reli bellekteki �rg�tlenmi� bilgilerle, yeni gelen bilgileri b�t�nle�tirir.

3.      Yeni gelen bilgilerin sesli ya da sessiz tekrarlar yoluyla k�sa s�reli bellekte kalmas�n� sa�lar.

4.      Uzun s�reli bellekteki bilgileri etkin hale getirip �rg�tleyerek, davran��a d�n��t�r�r.

Uzun S�reli Bellek

          Uzun s�reli bellek yeni gelen bilgilerin eskilerle b�t�nle�tirilerek sakland��� yerdir. Uzun s�reli belle�in kapasitesinin s�n�rlar� belli de�ildir. Bu nedenle s�n�rs�z olarak da kabul edilmektedir. Bilgilerin burada kalma s�resi de �ok uzundur. K�sa s�reli bellekte etkin olan bilgiler uzun s�reli bellekte edilgen bi�imde durur. Bu nedenle k�sa s�reli bellekteki bilgiler an�nda hat�rlan�rken, uzun s�reli bellekteki bilgilerin hat�rlanmas� i�in belli bir s�re ge�mesi gerekmektedir.

          Uzun s�reli bellekteki bilgilerin hat�rlanma s�resi, bilginin belle�e depolanma b,i�imine g�re de�i�ir. �yi �rg�tlenmi� bilgiler �abuk hat�rlan�rken, di�erleri daha uzun zamanda hat�rlan�r. �rne�in �ok iyi tan�d���m�z bir ki�inin ad�n� hemen hat�rlar�z. Ancak hakk�nda az bilgiye sahip oldu�umuz birisiniz ad�n� hat�rlamakta g��l�k �ekeriz. Hatta bazen “dilimin ucunda ama s�yleyemiyorum” ifadesini kullan�r�z. Bu nedenle bilgilerin uzun s�reli bellekte �rg�tlenerek depolanma bi�imi �ok �nemlidir.

        K�sa s�reli bellekteki bilgilerin uzun s�reli belle�e ge�mesi i�in bireyin bir �aba g�stermesi gerekmektedir. Uzun s�reli bellekte yeni gelen �ok say�da bilgiyi d�zenlemek i�in bilgisayarda ki dosya ve dizinlerin i�levini g�ren �emalar vard�r. �ema, bir �ok �nerme, durum ya da olay� benzerlik ve farkl�l�klar�na g�re d�zenleyen bili�sel yap�d�r. K�sa s�reli belle�e gelen bilgiler uzun s�reli bellekte ki bu �emalarla kar��la�t�r�l�p anlaml� hale gelir.

          �ema kavram� ilk kez Piaget taraf�ndan geli�tirilmi�tir. Piaget’ye g�re insanlar �ok basit �emalarla do�arlar, ya�ant�lar� yoluyla bu �emalar� geli�tirir ve yeni �emalar olu�tururlar. Birey yeni bir durumla kar��la�t���nda, bu durumu belle�inde var olan �emalara uydurmaya �al���r. Buna “�z�mleme” denir. Yeni gelen bilgi var olan �emaya uymazsa, bili�sel bir dengesizlik durumu meydana gelir. birey dengesizlikten kurtulmak i�in yeni bir �ema ya da bili�sel yap� olu�turur. B�ylece zihinde ki bili�sel yap�lar zenginle�ir.

          �nsanlar�n belle�inde ge�irdikleri ya�ant�lara g�re �ok say�da �ema vard�r. �rne�in hemen hemen herkesin belle�inde ya�ad��� �ehirle ilgili hem g�rsel hem de sembolik bi�imde �rg�tlenmi� bir �ema vard�r. Bir arkada��m�z bize evinin adresini verdi�i zaman, hemen hangi semtte oturdu�unu, o semtte bildi�iniz semt ve g�r�nt�leri, o semtte bildi�imiz yer ve sokaklar� hat�rlar�z ve bu bilgiler yard�m�yla yeni adresi belle�imize depolar�z. B�ylece ya�ad���m�z �ehirle ilgili �emam�z biraz daha geni�ler.

          Bireyin �emalar�nda ki hatalar, yeni gelen bilgileri yanl�� ��renmelerine neden olabilir. �rne�in ku�lar�n en �nemli �zelli�inin u�mak oldu�u bi�iminde bir �nermeye sahip olan ku�u, deveku�unu ku� olarak alg�lamakta g��l�k �ekebilir.

          Bili�sel psikologlar bir i�in uzman� ile acemisi aras�nda ki fark�, sahip olduklar� �emalarla a��klamaktad�rlar. Penelope Comeaux’da (1987) deneyimli ve deneyimsiz ��retmenler �zerinde yapt�klar� ara�t�rmalar�nda, deneyimli ��retmenlerin deneyimsizlere g�re s�n�f y�netimi ve ��retim etkinlikleri hakk�nda daha �ok bilgiye sahip olduklar�n�, bu nedenle bir sorunla kar��la�t�klar�nda daha etkili davrand�klar�n� bulmu�tur. Ara�t�rmac�lar, deneyimli ��retmenlerin ba�ar�s�n�, sahip olduklar� ��retmenlikle ilgili �emalar�n zenginli�i ile a��klam��lard�r.

          Bili�sel psikologlar, uzun s�reli belle�e depolanan bilgilerin t�r� ve �rg�tleni� bi�imlerine g�re �� t�rl� bellek tan�mlamaktad�rlar. Bunlar: Anlaml� bellek, an�sal bellek ve i�lemsel bellektir.

          Anlaml� bellek (semantic memory) bilginin anlaml� hale gelmesini sa�lar. Bu bellekte birbiriyle ilintili bilgiler bir araya gelerek �nermeler a��n� olu�turur. Kavramlar ve ilkelerle ilgili �emalar bu bellekte yer al�r. �evremizdeki olaylara �o�unlukla bu bellekte ki �emalar yard�m� ile anlam veririz. Birbiri ile ilintili olan �nermeler bir araya gelerek �amalar�m�z� geni�letir. �rne�in �ocukluktan itibaren bir hayvanlar �emas� olu�turmu�uzdur. Yeni bir hayvan t�r� ile kar��la�t�rd���m�z zaman, bu �eman�n yard�m� ile g�rd���m�z�n bir hayvan oldu�unu anlar�z. Okul ��renmelerinde yeni bilgilere anlam verilmesinde bu bellek �ok �nemli rol oynar. Bu nedenle bir �ok e�itimci okul ��renmelerinde kavram ve ilkelerin ��retimine �ncelik vermektedir.

          An�sal bellek (episodik memory) ise, ya�ad���m�z olaylar�n depoland��� yerdir. �nsanlar kat�ld�klar� bir d���n�n nerede oldu�unu, gelin ve damad�n isimlerin, yap�la ikram�, d���ne kat�lanlar�n k�yafetlerini, orada yap�lan konu�malar� bir b�t�n olarak hat�rlarlar. Benzer bi�imde yaz tatilinde gittikleri yeri, yapt�klar� etkinlikleri, t�m detaylar� ile anlatabilirler. Bu t�r bilgilerin sakland��� yer an�sal bellek olarak tan�mlanmaktad�r. An�sal bellek anlaml� belle�e g�re daha g��l�d�r. Bilgileri kodlanmas� i�inde fazla bir �abaya ihtiya� yoktur.

          ��lemsel bellek (procedural memory) belli bir i�in yap�lmas� i�in gerekli i�lem basamaklar�n�n s�ras�yla sakland��� yerdir. Y�zme, basketbol oynama, araba kullanma, t�rev alam gibi belli i�lem s�ras� takip edilerek ger�ekle�tirilen i�ler i�in gerekli eylemler ve kurallar bu bellekte depolan�r. �rne�in lokantaya giden bir ki�i belle�inde ki lokantada yemek yeme ile ilgili �emalar� kullanarak davran��ta bulunur. Garsonu �a��r�r, yeme�i �smarlar, yemek yedikten sonra paras�n� �der. Garsonlar�n servis yapt��� lokantalarda yemek yeme�i ��renmi� bir ki�i, ilk kez kendi kendine servis yap�lan bir yerde yemek yeme�e gidince bir masaya oturup garsonun gelmesini bekleyebilir. ��nk� mevcut �emas�nda lokanta da kendi kendine hizmet yoktur. Ancak daha sonra etraf�n� g�zleyerek kendisinin yeme�i ta��mas� gerekti�ini anlayarak s�raya girer. bu �ekilde var olan �emas� geni�ler. Bir daha benzer bir yere gitti�i zaman do�ru davran��ta bulunur. Bu bellek de an�sal bellek gibi g��l�d�r. Bu bellekte ki bilgiler kolay unutulmaz ve daha �abuk hat�rlan�r.

Not:�niversite notlar�ndan derlenmi�tir.

http://www.sinifogretmeniyiz.biz