öğrenilmiş çaresizlik - (Gelişim ve öğrenme Eğitim Bilimleri )

��REN�LM�� �ARES�ZL�K

��renilmi� �aresizlik kavram� ilk olarak Pennsylvania �niversitesinde hayvanlarla yap�lan ��renme ara�t�rmalar�yla tan�mlanm��t�r (Overmier ve Seligman, 1967; Seligman ve Maier, 1967). Seligman ve Maier (1967) ��l� deney deseni i�inde melez k�peklerle (mongrel dogs) yapt˝klar˝ �alý�mada �� farkl� k�pek grubunu, birinci grup ka�ma (escape group), ikinci grup ba�l� (�aresiz) (yoked group) ve ���nc� grup kontrol grubu olmak �zere k�pekleri, iki a�amadan olu�an iki farkl� deneysel i�leme tabi tutmu�lard�r. �lk a�amada birinci gruptaki k�peklere bir kutu i�inde ka�abilecekleri elektrik �oku verilmi�, kutu i�indeki bir pedala bast�klar�nda elektrik �oku kesilmi�tir. Bu gruptaki k�peklere �okun gelece�ini �nceden belirten herhangi bir ay�rdedici uyar�c� verilmeksizin 64 �ok verilmi� ve k�pekler bir ka� tekrardan sonra �oku durdurmay� ��renmi�lerdir.

• Deneye kat�lan ikinci gruptaki k�peklere ise birinci gruptaki k�peklerle ayn� �zellik ve say�da �ok verilmi�, ancak, deney ortam� bu gruptaki k�peklerin elektrik �okunu kesemeyece�i bi�imde d�zenlenmi�tir. Deneye kat�lan ���nc� grup k�peklere deneyin birinci a�amas�nda hi� bir i�lem uygulanmam��t�r.
• Deneyin ikinci a�amas�nda, �� gruptan k�pekler ka�ma-ka��nma (escape-avoidance) e�itimine tabi tutulmu�lard�r. �ki b�lmeli bir kutuya konulan k�peklere elektrik �okundan bir dakika �nce ay�rdedici uyar�c� olarak ���k verilmekte ve kutunun elektrik �oku olan b�l�m�nden g�venli b�l�m�ne ge�en k�pekler �oktan kurtulmaktad�r.
• Ka�ma ve kontrol gruplar�n�n aksine, �aresizlik grubundaki k�peklerin �aresizlik davran��� geli�tirdi�i g�zlenmi�tir. Bu gruptaki k�pekler elektrik �okundan ka�mak i�in �ok az �aba g�stermi�ler, bu durum g�d�lenmedeki eksiklik (motivational deficit) olarak de�erlendirilmi�tir. Ayr�ca bu gruptaki k�pekler �oku kesmek i�in herhangi bir ba�ar�l� davran�� g�sterememi�ler (bili�sel eksiklik (cognitive deficit)) ve kutu i�inde yatarak �okun gelmesini beklemi�lerdir (duygusal eksiklik (emotional deficit)).
• ��renilmi� �aresizlik modeli, �aresiz gruptaki k�peklerin kutunun i�inde hi� bir ka�ma-ka��nma davran��� g�stermeksizin elektrik �oku verilmesini bekler hale gelmelerinin nedeni olarak k�peklerin kendi davran��lar�yla elektrik �okunun verilmesi aras�nda hi� bir ili�kinin bulunmad���n� ��renmelerine i�aret etmektedir. Bir ba�ka deyi�le, g�sterilecek hi� bir davran���n elektrik �okunu kontrol edemeyece�i konusundaki ��renme (kontrolsuzluk beklentisi), davran�� ve davran���n sonucu aras�nda bir ili�ki olmad��� konusunda gelece�e y�nelik bir beklenti olu�turmakta ve bu beklenti ya�am�n �e�itli y�nlerine genellenerek �aresizlik davran���n� ortaya ��karmaktad�r (Peterson ve Seligman, 1984).
• ��renilmi� �aresizlikle ilgili laboratuvar �al��malar� daha sonra kediler (Seward ve Humpery, 1967), bal�klar (Padilla, 1973), ve fareler (Maier, Albin ve Testa, 1973; Seligman ve Beagley, 1975, Lachman ve arkada�lar�, 1993) �zerinde de yap�lm�� ve k�pek deneylerindeki bulgulara benzer bulgulara ula��lm��t�r. B�ylece, ��renilmi� �aresizlik olgusunun belli bir t�re �zg� bir davran�� de�il, b�t�n t�rleri kapsayabilecek genel bir �zellik oldu�u anla��lm��t�r.
• Hayvanlarla yap�lan �al��malar; ��renilmi� �aresizlik ara�t�rmac�lar�n� insan deneklerle laboratuvar ortam�nda �al��maya y�neltmi�tir (Fosco ve Geer, 1971; Thornton ve Jacobs,1971; Dweck ve Repucci, 1973; Hiroto,1974; Hiroto ve Seligman, 1975; Klein ve ark.1976; Griffith, 1977; Jones ve ark. 1977). Peterson ve Seligman (1984) insan deneklerle yap�lan iki paralel t�r ��renilmi� �aresizlik �al��mas�ndan s�z etmektedirler.
• Birinci t�r �al��malarda, laboratuvar ortam�nda insan deneklerle temel ��renilmi� �aresizlik modeli ara�t�r�lm��t�r. Bu �al��malarda elektrik �oku yerine ��z�lemeyecek bulmacalar, kontrol edilemeyen �iddetli g�r�lt�ler ve benzeri problem durumlar� olu�turulmu� ve deneyler bu ortamlarda yap�lm��t�r. Overmier ve Seligman’�n (1967) ve Seligman ve Maier’in (1967) k�peklerle yapt�klar� �al��malara benzer �ekilde, Hiroto (1974), kontrol edilemeyen g�r�lt� uyar�c�s� vererek insan deneklerde ��renilmi� �aresizlik geli�imini ara�t�rm��t�r. Yine ��l� deney d�zene�i i�inde, deneyin birinci a�amas�nda, �aresizlik ve ka�ma olmak �zere iki denek grubu �ok y�ksek sese maruz b�rak�lm��t�r. Birinci gruptaki denekler do�ru d��meyi bulup bast�klar�nda ses kesilmekte, ancak, ikinci grupta hi� bir d��me, sesi kontrol edememektedir. Deneyin ikinci a�amas�nda her �� gruptan denekler y�ksek �iddette g�r�lt�ye maruz b�rak�lm��lard�r. �aresizlik grubundaki denekler hayvan deneylerinde oldu�u gibi hem kontrol grubuna hem de ka�ma grubuna g�re daha y�ksek oranda �aresizlik davran���nda bulunmu�lar, g�r�lt�y� kontrol edebilecekleri halde kontrol etme y�n�nde �ok az �aba g�stermi�lerdir. �nsanlarda ��renilmi� �aresizlik geli�imiyle ilgili bu bulgular, �e�itli ara�t�rmalarca da desteklenmi�tir (Fosco ve Geer, 1971; Thornton ve Jacobs, 1971; Dweck ve Repucci, 1973; Hiroto ve Seligman, 1975; Klein ve Arkada�lar�, 1976; Griffith, 1977ve Jones ve arkada�lar�, 1977).
• �nsan ve hayvan deneklerle laboratuvar ortam˝nda yap�lan �al��malar�n bir sonucu olarak ortaya ��kan ��renilmi� �aresizlik modeli, �e�itli davran��lar�n a��klanmas�nda �nemli bir rol oynam��t�r. ��renilmi� �aresizlik modeline g�re, davran�� ile sonucu aras�nda ba�lant� olmad���n�n ��renilmesi, g�d�sel (motivational), bili�sel (cognitive) ve duygusal (emotional) alanlarda bozukluklar ortaya ��kartmaktad�r. G�d�sel alandaki bozukluk, istemli davran��larda azalmayla kendini g�stermektedir. Ortaya ��kan bili�sel bozukluk ise, yap�lan davran���n bir sonu� ortaya ��karabilece�ini ��renmede g��l�kle kendini g�stermektedir. Birey, davran���n�n sonucunda ortaya ��kabilecek olas� olumlu ve olumsuz sonu�lar� de�erlendirmekte g��l�kler ya�amakta, sonucu kontrol etme konusundaki olas� se�eneklerini de�erlendirememekte ve bunun sonucunda da bireyin d���nsel s�recinde bir t�kan�kl�k ortaya ��kmaktad�r. �rseleyici bir olayla kar�� kar��ya kalan bir insan e�er bu olay� davran��lar�yla kontrol edemiyorsa, kontrol etme �abalar�, yerini belirgin bir ��k�nt� duygusuna b�rakmaktad�r. Bu durumun uzun s�re devam etmesinde ise genel bir ��kk�nl�k durumundan (depression) s�z edilmektedir (Roth ve Bootzin, 1974). Bu ��kk�nl�k durumu duygusal bozukluk olarak nitelendirilmektedir.
• ��renilmi� �aresizlik modeli, davran��lar�n sonu�lar�n� kontrol edememe nedeniyle ortaya ��kan bu ��kk�nl�k durumuna bir a��klama getirmesi nedeniyle bir depresyon modeli olarak nitelendirilmi�tir. Bu g�r�� ara�t�rma bulgular�yla da desteklenmi� ve �aresizli�in depresyonla ili�kisini inceleyen �al��malar �aresiz davran�� g�steren bireylerin depresyon seviyesinin de y�ksek oldu�unu g�stermi�tir (Nolen-Hoeksema ve ark., 1986; Peterson ve ark.,1985; Peterson ve Seligman, 1984; Gotlib, 1984; Depue ve Monroe, 1978).
• Orijinal �aresizlik modeli olarak adland�r�lan bu ilk modele g�re, organizman�n sadece kontrol edilemeyecek durumlara maruz b�rak�lmas� �aresizli�in ortaya ��kmas� i�in yeterli de�ildir. Bunun yerine, �aresizli�in geli�imi i�in sonucun kontrol edilemeyece�ine bireyin inanmas� gerekmektedir. E�er birey belli bir davran��� g�stermenin sonuca hi� bir etkisinin olmad���na inan�rsa o davran��� g�sterme s�kl���nda azalma ortaya ��kacakt�r.
• �kinci t�r �al��malarda ise, ��renilmi� �aresizlik hipotezi insanlarla ilgili �e�itli durumlar� a��klamak i�in kullan�lm��t�r. Akademik ba�ar� ve sosyal ba�ar�s�zl�k (Early ve Barrett, 1991; Ayd�n, 1988a; Ayd�n, 1988b; Fowler ve Peterson, 1981; Goetz ve Dweck, 1980; Andrews ve Debus, 1978; Dweck, 1975;), Sosyal ba�ar� e�itimi ve sosyal beceri e�itiminin ��renilmi� �aresizli�in ortadan kald�r�lmad�na etkisi (Ayd�n, 1985), depresyon (Curry ve Craighead, 1990; Nolen-Hoeksema ve ark., 1986; Peterson ve ark.,1985; Peterson ve Seligman, 1984; Gotlib, 1984; Depue ve Monroe, 1978), akademik ba�ar� ve s�nav kayg�s� (G�ndo�du, 1994; Fincham, Hokoda ve Sanders, 1989; Lavelle ve arkada�lar�, 1979) ya�lanma ve hastal�k (Ayd�n, 1993; Peterson,1988; Peterson ve Seligman, 1987), kayg� (Ahrens ve Haaga, 1993; Fincham ve ark., 1989) ve uzun s�reli yoksunluk (Mal ve ark., 1989) bu alanlardan baz�lar�d�r.
• G�zden Ge�irilmi� �aresizlik Modeli: Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) yukar�da a��klanan orijinal �aresizlik modelini g�zden ge�irerek d�rt alanda yetersiz oldu�unu ileri s�rm��lerdir. Modelin ilk yetersizli�i olarak, �aresizlik davran���n�n ne zaman s�re�en veya ge�ici oldu�unu a��klamamas�n� g�stermi�lerdir. �kinci olarak, orijinal model, �aresizlik davran���n�n ya�am�n di�er alanlar�na hangi durumlarda genellendi�ini hangi durumlarda sadece o duruma �zg� oldu�unu a��klamamaktad�r. Orijinal modelin ���nc� yetersizli�i olarak bireylerdeki benlik sayg�s� yer almaktad�r. Bu model �aresizlik ya�ant�s� ge�iren bireylerin �aresizlik davran��� yan�nda ayn� zamanda benlik sayg�s�nda azalma veya yok olman�n nedenini ortaya koyamamaktad�r. Son olarak, orijinal model �aresizlik e�ilimi konusundaki bireysel farkl�l�klar� dikkate almam��t�r.
• Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) daha sonra orijinal �aresizlik modelinin bu yetersizliklerinin ortadan kald�rmak �zere modeli yeniden y�kleme kuram�na dayanacak bi�imde yeniden form�le etmi�lerdir. Yeni modele g�re, birey herhangi bir kontrols�zl�k durumuyla kar��la�t���nda, kendi kendine neden �aresizlik ya�ad���n� sormaktad�r. Bireyin, nedenle ilgili olarak yapt��� a��klama (causal attribution), ya�anan �aresizlik sorununun ya�am�n �teki alanlar�na da genellenip genellenmeyece�ini ve s�re�en olup olmayaca��n� tayin etmektedir. Bir ba�ka deyi�le, g�zden ge�irilmi� �aresizlik modeli, �aresizlik ya�ant�s�n� nedensel y�kleme modeliyle a��klamaktad�r. Bu modelde �aresizli�e neden olan durumla ilgili olarak yap�lan bu a��klaman�n, bireyden bireye de�i�ti�i ve her bir bireyin kendine �zg� bir y�kleme bi�imine (attributional style) sahip oldu�u da �ng�r�lm��t�r. �aresizli�e yatk�nl�k konusundaki bireysel farkl�l��� a��klamak amac�yla da olumsuz olaylar� i�sel, s�rekli ve genel nedenlere y�kleyen, olumlu durumlar� ise d��sal, ge�ici ve �zel nedenlere y�kleyen bireylerin bunun tam tersi bir nedensel y�kleme e�ilimi g�steren bireylere g�re daha yo�un ve uzun s�reli �aresizlik sorunu ya�ayaca�� belirtilmi�tir.
• Hem orijinal modelde, hem de yeniden form�le edilmi� ��renilmi� �aresizlik modelinde ��renilmi� �aresizli�in temel belirleyicisi olarak davran�� ve sonu� aras�ndaki uyu�mazl�k g�sterilmektedir. Bununla birlikte, Abramson, Seligman ve Teasdale’e (1978) g�re eski model davran�� ile sonucu aras�nda uyu�mazl�k olmas� durumunun hangi ko�ullarda gelece�e y�nelik bir �aresizlik beklentisine yol a�aca�� konusunda yeterince a��k de�ildir. G�zden ge�irilmi� modele g�re ise, bireyin davran�� ve sonu� konusunda yapt��� nedensel y�kleme, gelece�e y�nelik �aresizlik beklentisinin belirleyicisi olmaktad�r. Bu beklenti, �aresizli�in genelli�ini, kronikli�ini ve �aresizlik belirtilerinin t�r�n� belirlemektedir.
• Her iki modelde de davran�� ile davran���n sonucu aras�nda ili�ki olmamas� durumu, �aresizli�i a��klamada temel nokta olarak g�r�nmektedir. Bununla birlikte, baz� durumlarda bir birey belirli bir davran���n sonucunu kontrol edemezken, di�erleri benzer durumda davran��lar�n�n sonucunu kontrol edebilmektedirler. Baz� durumlarda ise, birey belirli bir davran���n sonucunu kontrol edemezken, benzer bir durumda di�er bireyler de davran��lar�n�n sonucunu kontrol edememektedirler. Orijinal �aresizlik modeli bu iki farkl� durum aras�nda bir ay�r�m yapmamaktad�r. Bir ba�ka deyi�le, orijinal modele g�re davran���n sonucunun kontrol edilemedi�i her durumda �aresizlik belirtileri ortaya ��kmaktad�r. Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) bireyin davran���n sonucunu kontrol edemedi�i ancak, �evresindeki ba�ka insanlar�n sonucu kontrol edebildi�i (bireysel �aresizlik) durumlarla, hem bireyin, hem de �evresindeki insanlar�n sonucu kontrol edemedi�i (evrensel �aresizlik) durumlar aras�nda bir ay�r�m yapm��lard�r. Ba�ka bir deyimle, evrensel �aresizlik durumunda birey davran���n sonucunu ne kendisinin ne de bir ba�kas�n�n kontrol edemeyece�ine inanmaktad�r. Bunun yan�nda, bireysel �aresizlik durumunda ise birey davran���n sonucunu sadece kendisinin kontrol etmede yetersiz kald���n� d���nmekte, kendisi d���nda herhangi bir ba�kas�n�n sonucu kontrol edebilme olas�l���n�n bulundu�una inanmaktad�r.
• Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) evrensel �aresizli�i bir kanser �rne�iyle a��klamaktad�rlar. �ocu�u l�semi olmu� bir baba, b�t�n �abalar�na ra�men �ocu�unu iyile�tirmeyi ba�aramam��t�r. Art�k yapabilece�i hi� bir �ey olmad���na inanmaktad�r. L�seminin tam olarak tedavi edilememesi nedeniyle ba�ka birisinin de yapabilece�i bir �ey yoktur. B�yle bir durumda, baban�n �ocu�unu iyile�tirmek i�in g�sterdi�i �aba belli bir s�re sonra azalmaya ba�layacak ve baba �aresizlik davran��� g�stermeye ba�layacakt�r. Bu durum evrensel �aresizlik olarak tan�mlanmaktad�r.
• Benzer bir �rnekle, s�rekli ders �al��mas�na, hi� devams�zl��� olmamas�na, �zel dersler almas�na ra�men bir t�rl� ba�ar�l� olamayan bir ��renci, en sonunda ba�ar�s�zl���n nedeni olarak kendisini g�rmeye ba�lam��t�r. Ba�aramamas�n�n nedeni olarak, zek� seviyesinin dersleri ba�armas�na yetecek seviyede olmad���na inanmaktad�r. Derste ba�ar�l� olmak i�in gereken bir seviye vard�r ve baz� ki�iler bu seviyede ba�ar� g�stermektedir. ��renci ders �al��may� b�rakm��t�r. B�yle bir durumda bireyin ders �al��may� b�rakmas�yla kendisini g�steren �aresiz davran�� ise bireysel �aresizlik olarak a��klanmaktad�r.
• Evrensel ve bireysel �aresizlik aras�ndaki �nemli farklardan birisi de benlik sayg�s�yla ilgilidir. E�er birey davran���n sonucunu kontrol edememe durumunun sadece kendisine �zg� bir durum oldu�unu, ba�kalar�n�n sonucu kontrol edebildi�ini d���n�rse benlik sayg�s� azal�r. Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) evrensel ve bireysel �aresizlik ay�r�m�n�n kendisini benlik sayg�s� noktas�nda g�sterdi�ini belirtmektedirler. �nemle �zerinde durulmas� gereken nokta ise, hem orijinal model, hem de yeniden form�le edilmi� �aresizlik modeli evrensel ve bireysel �aresizlik ya�ant�s�n�n ikisinde de bili�sel ve motivasyonla ilgili sorunlar�n ortaya ��kaca��n� vurgulamaktad�rlar. ��renilmi� �aresizlik belirtileri bireyin, davran���n sonucunu kontrol edememek konusundaki inanc�n�n�n do�ru olmas� veya olmamas�ndan ve kontrol edilmesi gereken durumun �zelliklerinden ba��ms�z olarak ortaya ��kmaktad�r.
• Yeniden form�le edilmi� ��renilmi� �aresizlik modeline g�re, �aresizlik belirtileri belirli bir duruma y�nelik olabilmesinin yan�nda bir �ok ya�ant�yla da ilgili olabilmektedir. �rnek olarak, derslerinde s�rekli ba�ar�s�zl�k ya�ayan ve ne kadar �aba g�sterirse g�stersin ba�ar�l� olamayan bir ��rencinin, ya�am�n�n sadece derslerle ilgili b�l�m�nde �aresizlik ya�ayabilmesi yan�nda, bu �aresizlik ya�ant�s�n� ya�am�n�n ba�ka bir �ok alan�na genelleyebilmesi olas�l��� da bulunmaktad�r. B�ylece birey, bu genellemenin sonucunda arkada�l�k ili�kilerinde, mesleki ya�am�nda, ya�am�n�n di�er bir �ok alan�nda �aresiz davran��lar g�sterebilir. �aresizlik ya�ant�s�n�n sadece belirli bir ya�ant�yla s�n�rl� olmas�, “duruma �zel” (situation specific) �aresizlik olarak de�erlendirilmektedir. Belirli bir durumda �aresizlik ya�ant�s�na maruz kalan bireyin bu ya�ant�y� ya�am�n�n di�er alanlar�na da genellemesi durumunda �aresizlik belirtileri “genel” (global) �aresizlik olarak de�erlendirilmektedir.
• ��renilmi� �aresizlikde deneyimin s�resi de �aresizli�in ortaya ��k�p ��kmayaca��n� belirleyen �nemli noktalardan birisidir. Bir ba�ka deyi�le, �aresizlik belirtilerinin ortaya ��kmas�nda en �nemli boyutlardan birisi, bireyin kontrol edilemezli�in s�resiyle ilgili yapt��� nedensel y�klemelerdir.
• Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) s�reyle ilgili yap�lan nedensel y�klemenin bireysel farkl�l�klar g�sterdi�ini belirtmekte ve ayn� duruma maruz kalan bireylerin farkl� nedensel a��klamalar yapabilece�ine dikkat �ekmektedirler. �aresizlik belirtileri bazen dakikalar, bazen de y�llarca s�rebilmektedir. E�er �aresizlik belirtileri g�rece daha uzun s�reli olursa bu durum �aresizli�in “s�re�en” (chronic) oldu�unu g�stermekte, daha k�sa s�reli olan durumlarda ise �aresizlik belirtileri “ge�ici” (transient) olarak de�erlendirilmektedir. Birey sonucunu kontrol edemedi�i bir duruma maruz kald���nda bu durumun nedeniyle ilgili bir a��klama yapmaktad�r. Bu a��klama gelece�e y�nelik davran��-sonu� ili�kisi beklentisini etkilemektedir. B�ylece, birey gelece�e y�nelik olarak s�re�en veya ge�ici, ya�am�n�n bir �ok alan�na genellenmi� veya sadece maruz kald��� duruma �zel �aresizlik belirtileri g�sterebilmektedir. Ba�ka bir ifadeyle, yap�lan nedensel y�klemelerden baz�lar� s�re�en olurken baz�lar� ge�ici, baz�lar� genel olurken de baz�lar� duruma �zeldir.
• G�zden ge�irilmi� ��renilmi� �aresizlik modelinde, �aresizlik belirtilerinin s�re�en olmas� durumunda s�re�en (chronic) terimi yerine “de�i�mez” (stable) ve k�sa s�reli olmas� durumunda da “de�i�ebilir” (unstable) terimlerinin kullan�lmas� daha uygun g�r�lmektedir. Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) �aresizlikte de�i�mez fakt�rlerin daha uzun s�reli oldu�unu ve tekrar edici (recurrent) �zellik g�sterdi�ini de�i�ebilir fakt�rlerin ise daha k�sa s�reli oldu�unu ve ge�ici �zellikler g�sterdi�ini belirtmektedirler. �rne�in, olumsuz bir olaya maruz kald���nda bireyin bu durumu (a) kontrol edecek yetenekten yoksun olma (i�sel-de�i�mez fakt�r) (b) �aba g�stermeme (i�sel-de�i�ebilir fakt�r) (c) maruz kal�nan durumu kontrol etmenin zorlu�u (d��sal-de�i�ebilir fakt�r) veya (d) �ans ya da kader (d��sal-de�i�ebilir fakt�r) durumlar�ndan herhangi birisiyle a��klamas� m�mk�n olur.
• Abramson, Seligman ve Teasdale (1978) �aresizlik belirtileri g�sterme konusunda bireysel farklar oldu�unu belirtmi�ler ve olumsuz bir duruma maruz kald���nda bu durumu i�sel, de�i�mez ve genel bir nedensel y�kleme bi�imiyle a��klayan bireylerin tam tersi bir nedensel a��klama yapan bireylere g�re daha �ok �aresizlik belirtileri g�sterdiklerini iddia etmi�lerdir. Ara�t�rmac�lara g�re bu bireyler olumlu durumlarda ise tam aksine d��sal, de�i�ebilir ve duruma �zel bir nedensel y�kleme bi�imini kullanmaktad�rlar.
• �zet olarak, g�zden ge�irilmi� ��renilmi� �aresizlik modeline g�re (Abramson, Seligman ve Teasdale 1978) davran��-sonu� aras�ndaki kontrol yoklu�unu i�sel, de�i�mez ve genel bir nedensel y�kleme bi�imiyle a��klamay� al��kanl�k haline getirmek, ya�am�n bir �ok alan�nda daha uzun s�reli �aresizlik ya�ant�lar�na neden olmaktad�r.
• ��renilmi� �aresizlik modelinin nedensel y�kleme modeline d�n��mesini izleyen y�llarda Peterson ve Seligman (1984) y�kleme bi�imi (attributional style) yerine �aresiz a��klama bi�imi (helpless explanatory style) terimini kullanmaya ba�lam��lard�r. A��klama bi�imi, bireyin �zellikle olumsuz durumlara y�nelik tepkilerini etkileyen bir bireysel �zellik olarak ele al�nm��t�r.
• Heider (1958) ve Weiner’in (1974) �al��malar� sonucu ortaya ��kan y�kleme kuram�na g�re birey, d�� d�nyay� bir nedensellik d���ncesi i�inde alg�lamakta ve davran��lar�, bir neden-sonu� ili�kisi i�inde ele almaktad�r. Y�kleme kuram�, bireyin davran���n� iki nedensel kaynaktan birisine; kendisine veya d��sal etmenlere y�kledi�ini belirtmektedir. ��renilmi� �aresizlik kuram�n�n bir nedensel y�kleme kuram�na d�n��t�r�lmesinden sonra (Abramson, Seligman ve Teasdale 1978) ��renilmi� �aresizlik kuram�, bireyin, bir kontrolsuzluk durumuna maruz kald��� zaman bu duruma nedensel bir a��klama getirdi�ini iddia etmekte, bu nedensel a��klaman�n bi�iminin de bireylerde �aresizlik belirtilerinin ortaya ��k�p ��kmamas�na neden oldu�u belirtilmektedir. Ayr�ca, bireyin �aresizlik ya�ant�s�nda, maruz kald��� durumun �zelliklerinden daha �ok bu duruma getirdi�i a��klama �n plana ��kmaktad�r. Bu nedenle, Peterson ve Seligman (1984) y�kleme bi�imi yerine a��klama bi�imi teriminin kullan�lmas� gerekti�ini belirtmi�ler ve bunu bireysel bir farkl�l�k olarak de�erlendirmi�lerdir.
Sonu� olarak, g�zden ge�irilmi� ��renilmi� �aresizlik modeli, (Abramson, Seligman ve Teasdale 1978) kontrol�n olmamas� durumunu i�sel, s�rekli ve genel nedenlerle a��klama konusundaki al��kanl���n, bireylerde �aresizlik ya�ant�s�na neden oldu�unu �ne s�rmektedir.

Not:�niversite notlar�ndan derlenmi�tir.

http://www.sinifogretmeniyiz.biz, S�n�f ��retmenlerinin Kaynak Sitesi